Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children (Leczenie i Edukacja Dzieci z Autyzmem i Upośledzeniem Komunikacji)

Paul Trehin, Autisme France

TEACCH jest znany na całym świecie z doskonałych usług świadczonych na rzecz osób z autyzmem, w związku z czym często jest postrzegany jako rozwiązanie modelowe. Niestety, ze względu na upowszechnienie się pewnych przesądów dobrze podać kilka podstawowych informacji, które, mamy nadzieję, pozwolą zrozumieć, czym tak naprawdę jest program TEACCH.

Przede wszystkim TEACCH to podejście, ale jeszcze nie metoda. Jest to stanowy program, który próbuje odpowiedzieć na potrzeby osób z autyzmem wykorzystując najlepsze z poznanych dotychczas systemów i metod ich edukowania oraz zapewnić im możliwie najwyższy do uzyskania poziom niezależności.

Jeśli niektórym osobom udało się sprowadzić z Północnej Karoliny, czy nawet ze Stanów Zjednoczonych pewne elementy programu TEACCH, to nadal jako program stanowy w pełni wdrożony jest on tylko w Północnej Karolinie. Przez wzgląd na swoich przyjaciół z Europy powinienem tu jeszcze dodać, że udało nam się całkiem nieźle przenieść niektóre elementy TEACCH do Europy dzięki Theo Petersowi, belgijskiemu specjaliście, który przeszedł szkolenie w Północnej Karolinie i bardzo przyczynił się do tego, by profesjonaliści i rodzice w Europie szybciej przyswoili sobie nowoczesne poglądy na temat autyzmu. Programowi w Antwerpii udało się osiągnąć mniej więcej tyle samo co większości programów prowadzonych w Północnej Karolinie i stanowi on źródło bliższych informacji do wykorzystania w Europie.

Dlaczego uważamy TEACCH za dobry model do naśladowania

Zanim przejdę do opisywania sposobu funkcjonowania programu TEACCH, podam kilka czynników, które każą nam wybrać właśnie ten model:

Jako rodzice całkowicie zaangażowani w działalność stowarzyszenia na rzecz osób z autyzmem, próbowaliśmy setek metod, poczynając od “receptur”, a skończywszy na w pełni rozwiniętych systemach ogólnokrajowych.

TEACCH jest jednym z dwóch programów dla osób z autyzmem spełniających nasze kryteria jakości. Drugi z nich to system szkolny dla dzieci z autyzmem wprowadzony przez Krajowe Stowarzyszenie Autystyczne (NAS – ang.: National Autistic Society) w Wielkiej Brytanii, który jest dobry, ale nie tak kompleksowy jak TEACCH.

Oto czynniki, które przesądziły o wybraniu przez nas TEACCH:
– Szacunek dla odmienności osób z autyzmem bez względu na stopień ciężkości autyzmu.
– Szacunek dla rodziców i stowarzyszeń rodziców biorących udział w programie jako “współterapeuci”.
– Uwzględnianie opinii rodziców przy podejmowaniu decyzji dotyczących młodszych dzieci i bardziej upośledzonych osób dorosłych z autyzmem.
– Uwzględnianie opinii osób z autyzmem przy maksymalnym wykorzystaniu możliwości komunikacji.
– Serdeczność personelu, głównie dzięki następnemu punktowi,
– Dogłębna wiedza na temat autyzmu pod wszystkimi względami: z punktu widzenia medycyny, psychologii, edukacji, integracji, emocji, a ponad to personel jest bardzo uprzejmy.
– Długoletnie doświadczenie, poparte sprawdzalnymi wieloletnimi rezultatami (trzydzieści lat). Podstawę podejścia stanowi edukacja.
– Ciągłe rozwijanie technik dydaktycznych w oparciu o uniwersyteckie programy naukowe, połączenie najnowszej wiedzy z długoletnim doświadczeniem.
– Kompleksowy program od wczesnego dzieciństwa po wiek dorosły, od stawiania diagnozy u bardzo małych dzieci po ocenę postępów u osób dorosłych, od niskiego po wysokie funkcjonowanie.
– Przenoszalność systemu: TEACCH można bez problemu przenieść w warunki francuskie (lub do innego kraju). Podejście jest na tyle elastyczne, że istnieje możliwość jego adaptacji.
– Wreszcie nasze ogólne wrażenie, że osoby autystyczne we wszystkich grupach wiekowych wydawały się szczęśliwe i robiły znaczne postępy w kierunku osiągnięcia takiej niezależności, na jaką maksymalnie pozwalały im ich indywidualne zdolności. Wynikało to i z naszych własnych obserwacji i z tego, co mówili nam rodzice.

Czym jest TEACCH?

Zanim udzielę odpowiedzi na pytanie, czym jest TEACCH, mam nadzieję, że wszyscy uświadomili sobie, jakim karkołomnym wyczynem jest to podejście.

Nie można systemu TEACCH sprowadzić do techniki, ani nawet do zestawu technik, czy też do metody. Jest to kompletny program usług dla osób z autyzmem, który wykorzystuje kilka technik, wiele metod w różnych kombinacjach, w zależności od potrzeb i rysujących się zdolności poszczególnych osób.

Nazwa TEACCH (proszę zwrócić uwagę, że nie ma tu błędu ortograficznego) jest skrótem od Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children (Leczenie i Edukacja Dzieci z Autyzmem i Upośledzeniem Komunikacji). Jest to publiczny program ochrony zdrowia dostępny w stanie Północna Karolina (USA). Został założony przez prof. Erica Schoplera, który do roku 1994 był dyrektorem programu. Nowym dyrektorem jest dr Gary Mesibov. Siedziba programu mieści się w Chapell Hill, Północna Karolina, a dział naukowy TEACCH jest prowadzony w Akademii Medycznej przy Uniwersytecie Stanu Północna Karolina.

W całym stanie Północna Karolina jest kilka biur i ośrodków posiadających dobry zasięg geograficzny.

Świadczone usługi obejmują od diagnozowania, poprzez wczesne poradnictwo dla rodziców i personelu medycznego, po prowadzenie ośrodków dla dorosłych, ze wszystkimi etapami pośrednimi pomiędzy nimi: z oceną psychologiczną, zajęciami lekcyjnymi, programami dla nauczycieli, itp.?

Program TEACCH nadzoruje około 130 klas dla dzieci z autyzmem. Zarówno na wsi jak i w miastach prowadzone są ośrodki dla młodzieży i dorosłych o zróżnicowanym stopniu integracji, zgodnie ze zdolnościami poszczególnych osób. W zależności od preferencji podawanych przez osoby z autyzmem i ich rodziny proponowana jest placówka na wsi lub w mieście.

Czym zajmuje się TEACCH ?

Na świecie istnieje kilka programów, które mogą pochwalić się trzydziestoletnim doświadczeniem w pracy z ludźmi cierpiącymi na autyzm. TEACCH ciągle ewoluuje, stale udoskonalane jest jego podejście, podważane są stare przekonania, poszerza się o nowe wyniki badań naukowych. Pracownicy programu starają się być ostrożni, jeśli chodzi o wprowadzanie technik, które nie zostały sprawdzone na dużą skalę.

W przeciwieństwie do AIT, VT, Holding i innych podejść, program TEACCH nie korzysta tylko z jednej techniki lub metody. W TEACCH nie znajdzie się nikogo, kto mówiłby, że zamierza “wyleczyć” autyzm.

Głównym celem programu TEACCH dla dzieci autystycznych jest pomaganie im w osiągnięciu maksymalnej niezależności w wieku dorosłym. Chodzi tu o pomaganie im w zrozumieniu otaczającego je świata, nabyciu umiejętności komunikowania się, dzięki którym będą mogły rozumieć innych ludzi i dawaniu im na ile jest to możliwe niezbędnych kompetencji, które pozwolą na dokonywanie wyborów dotyczących ich własnego życia.

Główny nacisk jest kładziony na poprawę umiejętności komunikowania się i maksymalne wykorzystanie potencjału dziecka do uzyskania przez nie niezależności, przy wykorzystaniu edukacji jako środka do osiągnięcia tego celu. Programy edukacyjne podlegają częstym aktualizacjom, zgodnie z osiąganą dojrzałością i postępami robionymi przez dziecko, ponieważ nic nie jest w stanie przewidzieć zmian u dziecka, a wczesna ocena może okazać się mylna.

Strategie nauczania są ustalane indywidualnie, w oparciu o szczegółową ocenę posiadanych przez osobę autystyczną umiejętności uczenia się, przy czym zamiast braków próbuje się u niej rozpoznać raczej zdolności.

Ocena, zwana charakterystyką psychologiczno-edukacyjna (PEP – ang.: Psycho Educational Profile), polega na próbie poznania obszarów, gdzie osoba “zalicza”, obszarów, gdzie umiejętność nie została jeszcze wykształcona i obszarów, gdzie umiejętność zaczyna się dopiero wykształcać. Obszary te są następnie umieszczane w programie nauczania dla danej osoby. Ocena ma charakter wielowymiarowy. Jest to konieczne ze względu na ogromne zróżnicowanie umiejętności i to nawet u tej samej autystycznej osoby, począwszy od jednego zakresu umiejętności, a skończywszy na drugim.

W przeciwieństwie do modyfikowania zachowania, strategie te nie wpływają na zachowanie w sposób bezpośredni, lecz na podstawowe uwarunkowania sprzyjające uczeniu się. Wykorzystują one również najnowsze wyniki badań z zakresu psychologii poznawczej dotyczące pewnych, występujących u osób z autyzmem, a niespotykanych u innych ludzi różnic w określonych obszarach przetwarzania mózgowego.

W przypadku wystąpienia problemów z zachowaniem, również nie usuwa się ich w sposób bezpośredni. Podejście wymaga próby zrozumienia podstawowych przyczyn danego problemu związanego z zachowaniem: niepokoju, bólu fizycznego, trudności z wykonaniem zadania, nieprzewidywalnych zmian, znudzenia, itp.? Ma ono dwa cele:
A) Dać osobie środki, dzięki którym będzie mogła lepiej zrozumieć swoje otoczenie, przez co stanie się ono bardziej przewidywalne i będzie mniej niepokojące. Może to wymagać zaproponowania prostszego otoczenia we wczesnych fazach rozwoju i stopniowego przywracania złożoności, w miarę osiągania przez dziecko coraz większej niezależności.

B) Dać osobie środki komunikacji, by dzięki zdolności pojmowania i wyrażania mogła w lepszym stopniu zrozumieć, co się do niej mówi/o co się ją prosi oraz wyrażać swoje potrzeby i odczucia przy pomocy innych środków niż problemy związane z zachowaniem.
Bezpośrednie modyfikowanie zachowania nie jest całkowicie wykluczone. Jest zarezerwowane dla tych zachowań, które zagrażają osobie, w przypadku których powyższa strategia przynajmniej na razie się nie sprawdziła. Sytuacje takie mają miejsce bardzo rzadko.

Dyskusje na temat programu TEACCH

Przytoczę w tym miejscu odpowiedź, jakiej udzieliłem rodzicowi, który jest również psychiatrą, na następujące pytanie:
“Czy istnieje ryzyko, że taki program może stać się systemem zamkniętym, takim jak, powiedzmy, tradycjonalistyczna psychoanaliza – mająca wszystko wyjaśnić z jednego punktu widzenia?
Oczywiście z każdym podejściem wiąże się takie ryzyko. Razem z żoną często zadawaliśmy sobie to pytanie. Bardzo stanowczo walczymy z panującym we Francji ruchem psychoanalitycznym, ponieważ jesteśmy przekonani, że stał się on systemem zamkniętym, niezdolnym do nadążania za nowymi osiągnięciami neuropsychologii. Często boimy się, że możemy kiedyś stać się osobami starej daty nie potrafiącymi już przystosowywać się do nowych wyników badań naukowych? Na razie jednak osoby pracujące w TEACCH oraz realizujące programy zainspirowane przez TEACCH starają się wciąż włączać nowe wyniki badań naukowych do swoich programów i odrzucać podejścia, które przestały mieć już zastosowanie.
I tak na przykład najnowsze tendencje obejmują rozwijanie spontanicznej komunikacji i incydentalnego uczenia się w celu zwiększenia zasięgu ustruktualizowanego nauczania, które było główną istota programu TEACCH.”

Gdzie można uzyskać więcej informacji na temat programu TEACCH

Jeśli chcą się Państwo dowiedzieć czegoś więcej na temat programu TEACCH, poniżej przedstawiam dość obszerną bibliografię. Jeśli chcą się Państwo dowiedzieć znacznie więcej, proszę skontaktować się z programem TEACCH:

Dział Administracyjno-Naukowy Oddziału TEACCH
CB# 7180, 310 Akademia Medyczna – Skrzydło E
Uniwersytet Stanu Północna Karolina w Chapel Hill
Chapel Hill, NC 27599-7180

TEACCH prowadzi również poradnie, z których może korzystać personel medyczny i rodzice. Może to być jeszcze jedna okazja do wzbogacenia swojej wiedzy.

Bibliografia dotycząca programu TEACCH

1. Schopler Lansing, “Individualized assessment and treatment for autistic and developmentally disabled children”, PROED, TEXAS, Publisher, 1979 r.:
– Profil psychoedukacyjny: (wyd. polskie: Gdańsk 1995, SPOA)
– Techniki nauczania dla rodziców i profesjoinalistów: (wyd. polskie Gdańsk, 1995, SPOA)
– Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych: (wyd. polskie: Gdańsk, 1995, SPOA)
2. E. Schopler, J. Olley, “Comprehensive Educational Services for autistic children, the TEACCH Model”, w Podręcznik Szkoły Psychologii, Wiley 1982 r.
3. Schopler Mesibov, Ed., “Autism in adolescents and adults”, Plenum press 1983 r.
4. Schopler Mesibov, Ed., “Communication problems in autism”, Plenum press 1985 r.
5. Schopler Mesibov, Ed., “The effect of autism on the family”, Plenum press 1986 r.
6. Schopler Mesibov, Ed., “Social Behavior in Autism”, Plenum press 1986 r.
7. Schopler Mesibov, Ed., “Diagnosis and Assessment in Autism”, Plenum press 1988 r.
8. L. Watson, C. Lord, B. Schaffer, E. Schopler, “Teaching Spontaneous Communication to Autistic and Developmentally Handicapped Children”, Irvingstone publisher, N.Y. 1989 r.
9. Schopler Mesibov, Ed., “High Functioning individuals with Autism”, Plenum press 1992 r.
10. Schopler Mesibov, Ed., “Behavioral Issues in Autism”, Plenum Press, 1994 r.

Czym program TEACCH różni się od programów poświęconych samemu modyfikowaniu zachowania

Cele programu takiego jak TEACCH często są mylone z podejściami obejmującymi wyłącznie terapię behawioralną. Podejścia polegające wyłącznie na modyfikowaniu zachowania niejednokrotnie zyskują akceptację ze strony rodziców, ponieważ wydają się przynajmniej na pierwszy rzut oka sensowne. Oferują one ograniczone programy interwencyjne i przynoszą całkiem niezłe rezultaty we wczesnych fazach programu.

Oto typowa opinia, z jaką często spotykamy się, gdy modyfikowanie zachowania porównuje się do innych podejść:
Modyfikowanie zachowania posiada wieloetapowe programy obejmujące swym zakresem kilka lat. Nie widziałem tego ani u Sundburga, ani u Schopplera, Mesibova, Freemana, czy też innych.
Oto odpowiedź, jakiej udzielam:

Nie wiem jak z Sundburgiem lub Freemanem, ale jeśli chodzi o Schoplera i Mesibova, którzy realizują program TEACCH, to jeśli nie można było zauważyć “wieloetapowego programu obejmującego swym zakresem kilku lat”, to dlatego, że programy tak rozciągnięte w czasie uważane są za zbyt ograniczające dla dzieci, biorąc pod uwagę ciągły rozwój ich zdolności. Programy nauczania są na bieżąco aktualizowane.

Rzeczywiście, dla każdego dziecka oddzielnie ustalana jest długoterminowa strategia. Strategia ta jest dopasowywana przez cały czas ewoluowania dziecka, w zależności od postępów czynionych w poszczególnych obszarach rozwoju. Trwa to aż do wieku dorosłego.

Aby uzyskać wiarygodną ocenę tych postępów, Schopler Reichler i Lansing opracowali program oceny zwany profilem psychologiczno-edukacyjnym (PEP – ang.: Psycho Educational Profile) i rozszerzyli ten program o młodzież i dorosłych, tworząc AAPEP (AAPEP – ang.: Adolescents and Adults Psycho Educational Profile). Profile te są źródłem dużej ilości informacji dla nauczycieli i rodziców, jeśli chodzi o odpowiedni dla dziecka w danym okresie poziom nauczania w poszczególnych obszarach rozwoju.

I znowu jestem całkowicie o tym przekonany, że właśnie tym program TEACCH i terapia behawioralna się od siebie różnią. Uczenie określonego zachowania przestaje być głównym celem wysiłków nauczycieli. Zamiast uczenia zachowania w sposób bezpośredni, ocenie poddawane są umiejętności warunkujące wypracowanie pożądanego zachowania, a w przypadku braku takich umiejętności, uczy się ich. Odpowiednie zachowanie przychodzi oczywiście później.

Osiąga się to poprzez umieszczenie dziecka w otoczeniu sprzyjającym takiemu uczeniu się, w którym jest organizacja miejsca i czasu oraz metody kształcenia uwzględniające różnice pomiędzy poszczególnymi stylami uczenia.

Oczywiście może to trwać dłużej niż w przypadku klasycznego modyfikowania zachowania, jednak tutaj umiejętności są naprawdę przyswajane. W przypadku klasycznego programu modyfikacji zachowania niektóre całkiem zaawansowane umiejętności mogą być przyswajane nawet szybko, jednak generalizacja tych umiejętności w innych warunkach będzie później o wiele trudniejsza.

Kontrolowanie problematycznego zachowania

Dla wielu osób autystycznych problematyczne zachowanie jest często dyskwalifikujące. Jego kontrolowanie nie przychodzi jednak łatwo, chociaż dobre podejścia pozwalają osiągnąć olbrzymią poprawę:
Jedna ze strategii wykorzystywanych w terapii behawioralnej jest następująca:
Nie nagradzaj negatywnego zachowania – nagradzaj pozytywne zachowanie.
Brak nagrody nie oznacza bicia, dawania klapsów, czy krzyczenia – OZNACZA IGNOROWANIE!
Jest to oczywiście uzasadniona strategia. Podejście to jest stosowane w ostateczności, gdy opisana powyżej metoda uczenia nie przynosi pożądanych rezultatów, zwłaszcza we wczesnych fazach. Ignorowanie zachowania jest jednak w porządku jedynie po uprzednim przeanalizowaniu potencjalnie przekazywanych w ten sposób treści. Proszę zawsze pamiętać o tym, że przyczyną problemów z zachowaniem jest często ból fizyczny oraz brak u osoby autystycznej umiejętności przekazywania informacji na temat tego bólu, w związku z czym wyraża ona go poprzez problematyczne zachowanie.

I znowu podstawową różnicą pomiędzy podejściem TEACCH, a samym modyfikowaniem zachowania jest możliwość radzenia sobie z niepożądanym zachowaniem bez konieczności zmieniania zachowania. Czyni się to poprzez dostarczenie osobie autystycznej umiejętności pozwalających jej na łatwiejsze zrozumienie “świata” i zachowań innych ludzi. Na przykład, w przypadku problemu z zachowaniem, spowodowanego brakiem umiejętności wyrażenia bólu, wcześniejsze nauczenie dziecka sposobów sygnalizowania bólu pozwoliłoby uniknąć w zupełności tego typu problemu.

W rzeczywistości nowoczesne, nieawersyjne techniki kontrolowania zachowania opierają się na bardzo dobrych zasadach. Techniki te wykorzystuje się, gdy problemy z zachowaniem nie znikają, nawet w warunkach sprzyjających uczeniu się.

Istnieje jednak kilka kategorii problemów z zachowaniem, których nie daje się usunąć przy pomocy żadnej spośród zwykłych metod, bez względu na to, czy będzie do metoda edukacyjna (TEACCH), czy też przewidująca modyfikowanie zachowania. Są to problemy dwojakiego rodzaju:
1. Nadwrażliwość na niektóre bodźce, jak opisała to bardzo dobrze Temple Grandin. Wywołują one u tych osób niemożliwe do zniesienia bóle i wymagają całkowicie innego podejścia, skoncentrowanego głównie na unikaniu sytuacji, w których bodźce wywołujące ból występują.
2. Indywidualne zaburzenia, będące samoistną przyczyną autoagresji i agresji, jak na przykład w przypadku zespołu Lescha-Nyhana.
Próby tłumienia tego typu problemów z zachowaniem poprzez ich modyfikowanie, zwłaszcza awersyjne, są delikatnie mówiąc przestępstwem. Metody ich kontrolowania, w szczególności drugiego typu, wykraczają poza środki, jakich można się spodziewać po zwykłej interwencji. Wymagają one pomocy specjalistów, którzy będą próbowali rozwiązać problem, ale zawsze będzie się to odbywać z wielkim trudem i nie zawsze zakończy się to pełnym sukcesem (co jest bardzo smutne).

Przypadki, o których mówiłem w pierwszej części, oczywiście nie są aż tak tragiczne. Najlepszym rozwiązaniem umożliwiającym radzenie sobie z utrzymującym się w tych przypadkach problematycznym zachowaniem pozostaje edukacja w połączeniu z nieawersyjnym modyfikowaniem zachowania.

Kilka osobistych uwag na temat Lovaasa

Bardzo często wymienia się nazwisko Lovaasa, jako eksperta w dziedzinie modyfikowania zachowania. Z całą pewnością na to zasługuje. W przeszłości jednak, żeby oduczyć osoby autystyczne niepożądanych zachowań, stosował ekstremalne techniki behawioralne, w tym terapie dla nich dość bolesne. Często nazywa się je “awersyjną modyfikacją zachowania”.

Ostatnio wiele doniesień mówi, że programy Lovaasa zmieniły się na lepsze i mogę szczerze powiedzieć, że ta zmiana bardzo mnie cieszy. Wciąż jednak istnieje jeszcze kilka programów opierających się rzekomo na teoriach Lovaasa, w których jako uzasadnione podejście wprowadza się “bardzo awersyjne” metody nie tylko do rozwiązywania poważnych problemów z zachowaniem, ale również do metod nauczania w ogóle.

Proszę mnie tu źle nie zrozumieć, ale nie akceptuję “bardzo awersyjnych metod” w żadnym wypadku, nawet w przypadku poważnych problemów z zachowaniem. Prawdę powiedziawszy cieszę się, że w “nowej wersji Lovaasa” nawet problemy z zachowaniem rozwiązywane są ignorowaniem zachowania, krótkimi przerwami, zmianą rozmówcy i stanowczym NIE. Oczywiście jest ona lepsza od wcześniejszej i jestem pewien, że przynosi efekty przynajmniej u niektórych dzieci autystycznych. Uważam jednak, że istnieje możliwość wyjścia poza modyfikowanie zachowania, czy to przy okazji rozwiązywania problemów z zachowaniem, czy też dla innych ogólnych celów dydaktycznych.

Modyfikowaniu zachowania przyświeca “psychologia behawioralna”, która w porównaniu z wcześniejszymi teoriami stanowiła postęp. Jednym z podstawowych elementów tej teorii było twierdzenie, że wystarczy przyjrzeć się widocznym cechom zachowania, by zauważyć reakcję na bodziec. Cokolwiek by nie działo się w mózgu, było uważane za działanie “czarnej skrzynki”, które wykracza poza prawdziwe badanie. Psycholog obserwuje, że określony bodziec wywołuje określoną reakcję – to wszystko.

Stąd też warunkowanie sprawcze, które leży u podstaw modyfikowania zachowania, nie bierze pod uwagę innych zjawisk psychologicznych zachodzących “W czarnej skrzynce”. Ostatnie postępy w psychologii i neuropsychologii (które zaczęły się właściwie dopiero na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych), zaczęły odsłaniać rąbka tajemnicy towarzyszącej “czarnej skrzynce”, która ma kluczowe znaczenie dla naszego zrozumienia autyzmu, nawet gdyby zrozumienie to miałoby być tylko częściowe, a co najważniejsze, by móc zaproponować lepiej dostosowane terapie autyzmu niż samo modyfikowanie zachowania.

Nie oznacza to, że techniki behawioralne zostały całkowicie odrzucone, ale że zostały teraz włączone w bardziej kompleksowy program nauczania.
Dlatego też wierzę w takim stwierdzeniom jak: Każdy rodzic, który próbował metody Lovaasa zauważył u swojego dziecka znaczną poprawę, jeśli chodzi o zachowanie, posługiwanie się językiem, przystosowanie się do życia w społeczeństwie, umiejętność rozwiązywania problemów i sprawność ruchowa.
Wykazano nawet, że modyfikowanie zachowania według “Lovaasa” wydaje się przynosić szybsze efekty krótkotrwałe niż inne metody nauczania, ale dotyczy to tylko krótkiego okresu czasu.

Uważam również, że porównywalne postępy byłyby widoczne w przypadku programu TEACCH, który jest prowadzony w stanie Północna Karolina, gdyby brano pod uwagę dłuższy okres czasu. W przypadku programu TEACCH, jak również programów proponowanych w angielskich szkołach przez brytyjskie Krajowe Stowarzyszenie Autystyczne (NAS) istnieje większe prawdopodobieństwo, że osiągnięte zostaną długofalowe efekty, takie jak generalizacja możliwości uczenia się, pozostająca w związku z umiejętnością dostosowywania się do nowych sytuacji.